Lắng nghe tích cực (active listening) là kỹ năng quan trọng giúp cải thiện giao tiếp, tạo sự thấu hiểu và gắn kết giữa các cá nhân.
Hiện nay, kỹ năng lắng nghe của học sinh tiểu học còn nhiều hạn chế, do ảnh hưởng từ môi trường sống, phương pháp giáo dục, và đặc điểm phát triển của lứa tuổi. Một số hiện trạng tiêu biểu như sau:
Thiếu tập trung khi lắng nghe. Học sinh dễ bị phân tâm bởi môi trường xung quanh (âm thanh, bạn bè, đồ vật…). Chưa biết kiểm soát sự chú ý trong thời gian dài. Nghe không hết câu, không hiểu ý chính do mất tập trung.
Lắng nghe mang tính đối phó. Nghe để trả lời cho xong, không thực sự muốn hiểu bạn hoặc thầy cô đang nói gì. Thường phản ứng nhanh, nói chen, hoặc trả lời lệch hướng vì chưa nghe kỹ.
Thiếu biểu hiện của lắng nghe tích cực.
Khi người khác nói, nhiều học sinh nhìn ra chỗ khác, nói chuyện riêng, cười đùa… Không thể hiện sự quan tâm bằng ánh mắt, cử chỉ hoặc phản hồi phù hợp.
Khó khăn trong việc ghi nhớ và diễn đạt lại thông tin. Không nhớ được nội dung vừa nghe, đặc biệt là khi nội dung dài hoặc không hấp dẫn. Diễn đạt lại sai hoặc không đầy đủ ý chính.
Bị ảnh hưởng bởi thói quen công nghệ. Sử dụng thiết bị điện tử quá nhiều (TV, điện thoại, YouTube) khiến khả năng chú ý và kiên nhẫn giảm. Quen tiếp nhận thông tin nhanh, ít luyện kỹ năng nghe sâu, hiểu sâu.
Nguyên nhân chính có thể do: Giáo viên chưa chú trọng rèn luyện kỹ năng lắng nghe trong quá trình dạy học. Cha mẹ ít lắng nghe con cái hoặc không làm gương. Lứa tuổi tiểu học vốn hiếu động, dễ mất tập trung. Môi trường học tập chưa đủ thân thiện, học sinh không cảm thấy được tôn trọng khi lắng nghe.
Các cách lắng nghe tích cực hiệu quả:
Tập trung hoàn toàn vào người nói
- Không ngắt lời.
- Tránh làm việc khác hoặc bị phân tâm (nhìn điện thoại, suy nghĩ lan man).
- Duy trì giao tiếp bằng mắt ở mức vừa phải, thể hiện sự quan tâm.
Thể hiện sự chú ý bằng ngôn ngữ cơ thể
- Gật đầu nhẹ khi phù hợp.
- Thể hiện nét mặt đồng cảm, quan tâm.
- Hơi nghiêng người về phía người nói, tay mở hoặc để tự nhiên.
Phản hồi để xác nhận sự lắng nghe
Dùng những cụm từ ngắn: “Vâng”, “Tôi hiểu rồi”, “Tiếp tục đi…”.
- Nhắc lại hoặc diễn đạt lại ý chính để xác nhận:
“Bạn đang nói rằng… đúng không?”
Đặt câu hỏi mở để khuyến khích chia sẻ
- Ví dụ:
- “Bạn có thể nói rõ hơn chỗ đó không?”
- “Bạn cảm thấy thế nào về việc đó?”
- “Chuyện đó xảy ra như thế nào?”
Không đánh giá hay phán xét
- Tránh bình luận tiêu cực, ngắt lời hay phản ứng vội vàng.
- Lắng nghe với tâm thế cởi mở, tôn trọng góc nhìn của người khác.
Đồng cảm và chia sẻ cảm xúc khi cần thiết
- Thể hiện bạn hiểu và quan tâm đến cảm xúc của người nói.
- Ví dụ: “Nghe vậy chắc bạn buồn lắm”, “Tôi hiểu tại sao bạn lại lo lắng như thế”.
Để rèn luyện kỹ năng lắng nghe tích cực cho học sinh tiểu học, giáo viên cần tổ chức các hoạt động phù hợp với đặc điểm lứa tuổi, khuyến khích học sinh chú ý, đồng cảm và phản hồi đúng cách trong giao tiếp. Dưới đây là những việc giáo viên nên làm:
1. Giải thích rõ về lắng nghe tích cực
- Dùng ngôn ngữ đơn giản, dễ hiểu:
“Lắng nghe tích cực là khi con nghe bạn nói bằng tai, mắt, và cả trái tim.” - Minh họa bằng tình huống quen thuộc: khi bạn kể chuyện và người khác chăm chú nghe, không chen ngang.
2. Dạy học sinh các biểu hiện cụ thể của lắng nghe tích cực
- Mắt nhìn người nói
- Miệng im lặng, không nói xen
- Gật đầu, thể hiện nét mặt phù hợp
- Đặt câu hỏi hoặc nhắc lại ý chính sau khi nghe
→ Có thể biến thành bài hát ngắn, khẩu hiệu hoặc tranh minh họa.
3. Tổ chức trò chơi, hoạt động vui học
- “Nghe và vẽ lại”: Giáo viên mô tả một hình đơn giản, học sinh nghe và vẽ lại → rèn kỹ năng chú ý, nghe hiểu.
- “Kể tiếp câu chuyện”: Học sinh lắng nghe bạn kể rồi tiếp tục kể phần sau.
- “Ai nghe giỏi hơn”: Cặp đôi, một bạn kể chuyện, bạn kia lắng nghe rồi kể lại ý chính.
4. Tập cho học sinh phản hồi sau khi nghe
Dạy các cách phản hồi đơn giản:
“Tớ hiểu rồi”, “Bạn kể hay quá”, “Bạn có buồn không?”
- Tổ chức hoạt động chia sẻ theo cặp, theo nhóm, khuyến khích học sinh nói lại điều mình đã nghe.
5. Làm gương và phản hồi tích cực
- Giáo viên làm mẫu khi lắng nghe học sinh: nhìn thẳng, gật đầu, không ngắt lời.
- Ghi nhận và khen ngợi khi học sinh có biểu hiện lắng nghe tốt.
6. Lồng ghép vào các môn học khác
- Khi học Tiếng Việt (kể chuyện, luyện nói), đạo đức (vai trò của lắng nghe), hoạt động ngoài giờ lên lớp,…
- Dạy học tích hợp kỹ năng mềm trong tình huống giao tiếp thực tế.
Tô Ngọc Sơn
